تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان گرمي مغان و تولون

تاریخچه آموزش و پرورش مغان

تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان گرمي مغان و روستاي تولون

 به قلم سید محمد ابراهیمی

وقتي كشورهاي اروپايي در قرن نوزدهم ميلادي از اقتصاد كشاورزي به صنعتي قدم نهادند، بنا به ضرورت، اساس آموزش و پرورش در جهان غرب دگرگون شد و تعليم و تربيت به شكل امروزي، يعني تشكيل كلاسهاي درس با رعايت مقررات و ضوابط و برنامه ريزي خاصي رايج گرديد.

رفت و آمدهاي ساير ملل از جمله ايرانيان به اروپا و ديدن پيشرفتهاي علمي و صنعتي موجب شد كه اين ملل هم به فكر رواج آموزش و پرورش نوين بيافتند. در كنار اين مسئله، آنچه كه سبب بيداري ايرانيان شد، جنگ‌هاي ايران و روس در اين جنگها و شكست ايرانيان و نيز از همه مهم تر ، زمزمه هاي مشروطيت خواهي بود كه در نتيجه، به بيداري اكثريت مردم جهت اخذ علوم و فنون جديد منجر گرديد.

آغاز شيوه جديد تعليم و تربيت در ايران به تاسيس مراكز علمي دارالفنون تهران و تبريز بر مي گردد. اما اولين مدرسه به سبك جديد در اين كشور، توسط »ميرزا حسن تبريزي« معروف به »رشديه« به سال 1260 هجري شمسي در تبريز پايه گذاري شده است. رشديه در اين مدرسه به سبك جديدي اقدام به سواد آموزي كودكان كرده و چندين كتاب براي تحصيل در امر يادگيري تاليف نموده است در سالهاي بعد و بويژه از سالهاي 1270 دهها مدرسه در شهرهاي مهم تاسيس شده است.

اين مدارس بخاطر برپايي آنها از سوي افراد خير و نيكوكار و تامين مخارج سال از محل هدايا و موقوفات و ماهيانه دانش آموزان، »مدارس ملي« ناميده مي شده، در مقابل اين مدارس، در سالهاي بعد بخصوص بعد از تصويب قانون فرهنگ در 1290 شمسي، »مدارس دولتي« شكل گرفتند ولي دهها سال بعد هم اين مدارس نتوانستند از نظر تعداد كلاسهاي درس و تعداد دانش آموزان با مدارس ملي رقابت كنند.

تاسيس اولين مدرسه به سبك جديد در مغان دقيقاً معلوم نيست اما بعد از رونق گمرك بيله سوار مغان در زمان مشروطيت كه حدوداً از سال 1250 تاسيس شده بود، افكار وا نديشه هاي ترقي خواهي و روشنفكري بتدريج از اين محل كه در آن زمان قصبه اي بيش نبود، در سراسر مغان و حتي نواحي شرقي آذربايجان، نشر مي يافت . بنابر شواهد و قراين و نقل و قولهاي بزرگان و مطالعه در آثار باقي مانده از آن زمان، اولين مدرسه به سبك جديد در مغان در محل مكتب خانه هاي قديمي آباديهاي مغان در فاصله بين سالهاي 1283 تا 1285 شمسي و ابتدا در قصبه »بيله سوار « مغان شروع به فعاليت نموده است. اين مدرسه به همت افراد ‌آگاه و علاقه مند به علم و دانش اين شهر فعاليت خود را آغاز كرده و علاوه بر نيروهاي باسواد محلي، در آن از كارمندان تحصيل كرده گمرك و درجه داران شهرباني جهت تدريس استفاده مي شده است.

دومين مدرسه ملي مغان از سال 1285 شمسي در شهر »گرمي« مغان به همت افراد سرشناس اين قصبه بخصوص روساي طوايف چم گرمي، جمال خانلو و خليفه لو در جوار »بوز مسجد« (مسجد فعلي قالا باشي) داير گرديده است و جهت تدريس در آن از مرحوم حاجي مير منصور منصوري از روحانيون باسواد و ذي نفوذ منطقه در آن سالها و نيز از ماموران و درجه داران شهرباني و مرزباني و نيز از كاركنان اداره گمرك گرمي مغان استفاده مي شده است.

چند سال بعد و از حدود سالهاي 1288 هجري شمسي، به همت افراد آگاه و روشنفكري چون مرحوم مير آليشان ابراهيمي و سيد خان احمد طالبي، مدرسه‌هاي در روستاي قوزلو از روستاي طايفه خليفه لوي مغان داير مي شود و در اين مدرسه ابتدا جهت تدريس از مرحوم ميرزا بابا رضواني و نيز مرحوم ميرزا عبدالله فلسفي از روحانيون باسواد و روشنفكر آن زمان استفاده مي شود

علاقه به گسترش آموزش نوين و نياز به آموزش و يادگيري مسائل و علوم جديد به طالبان علم سبب مي شود كه كه در سالهاي بعد از مرحوم سيد سادات خان حسن پور كه در جنگ جهاني دوم ناجونمردانه بدست روسها در همين روستا به شهادت رسيد جهت تدريس زبان روسي و نيز از ميرزا حكيم كه از پزشكان سنتي انگشت شمار آنروز مغان بوده و بعد از مهاجرت به روستاي قوزلو در اين روستا ماندگار شده بود جهت تدريس مسائل بهداشتي و راههاي مبارزه با بيماريها ،دعوت بعمل می آيد.

چهارمين مدرسه ملي مغان به همت مرحوم مير بهمن موسوي و برخي ديگراز افراد آگاه آنروز روستاي »ايزمارا« (اظماره) در اين روستا داير مي شود و براي تدريس در آن از مرحوم ملا ابوالحسن رضواني از علماي معروف اردبيل كه در روستاي آخماز اين شهرستان ساكن بوده دعوت بعمل مي آيد. با آمدن ايشان در حدود سال 1292 هجري شمسي مدرسه ملي ايزمارا شروع به كار مي نمايد بعد از اين تا تاسيس و گسترش مدارس دولتي درمنطقه مغان چندين مدرسه ملي ديگر در آباديهاي مهم آنروز جهت تربيت و آموزش نونهالان داير مي شود.

بعد از كودتاي 1299 هجري شمسي توسط رضاخان، جهت تاسيس مدارس دولتي بخصوص در نواحي مرزي از سوي دولت نظامي پهلوي دستور ويژه اي صادر مي شود. در اجراي اين دستور فرمانده‌هان مناطق سرحدي مغان هم در اين خطه اقدام به تاسيس مدرسه دولتي مي نمايند.

بر اساس اسناد موجود، اولين مدرسه دولتي منطقه مغان در سال 1299 و 1300 هجري شمسي توسط دو نفر از نظاميان علاقمند به تعليم و تربيت كه در اين خطه مامور خدمت بوده اند در شهر گرمي مغان تاسيس مي شود. سلطان عيسي خان فرمانده گردان 2 فرج آور مغان كه نام كاملش سروان سيد عيسي خان كريمي مي باشد و سلطان دوستعلي ماكوئي رئيس كلانتر مرز (مرزباني) مغان و نيز مرحوم حاج مير منصور منصور از جمله افرادي بوده اند كه در خريد زمين و تاسيس ساختمان مدرسه زحمت زيادي كشيده اند. ساختمان اين مدرسه در شرق عمارت شهرباني و شمال ساختمان كلانتر مرز (مرزباني) اين شهر توسط شخصي بنام حبيب صديقي كه بين اهالي به »اوستا حبي« معرف بوده بنا شده است. اين مدرسه ابتدا بنام مدرسه دولتي گرمي واز سال 1315 بنام مدرسه شاهپورگرمي و از سال 1330 به بعد بنام مدرسه خواجه محل كسب علم و دانش ساكنان شهر گرمي مغان و نواحي اطراف بوده است. آقاي سيد علي كلكي اولين مدير و معلم اين مدرسه بوده كه تا سال 1315 زحمات زيادي را در باسواد كردن نونهال آن روز و پيشكسوتان امروزي اين شهر كشيده است. زحماتي كه هيچ وقت از ذهنها پاك نخواهد شد بعد از ايشان آقاي اسدلله اشرقي به سمت مديريت مدرسه انتخاب شده و در اين زمان بخاطر افزايش تعداد دانش آموزان، مرحوم محمد حسين نعمتي بعنوان اولين معلم بومي و چندي معلم ديگر به كادر مدرسه اضافه شده اند.

اولين مدرسه دولتي شهر بيله سوار مغان هم از حدود سال 1303 هجري شمسي همت سلطان دوستعلي ماكويي سركلانتر مرز مغان در محل مدرسه ملي اين شهر بنا شده است. اين مدرسه بنام مدرسه پهلوي، سالها طالبان علم و دانش بيله سوار و نواحي اطراف آنرا به خود جذب كرده و عطش آنان را سيراب نموده است .مدرسه پهلوي بعد از پيروزي انقلاب به مدرسه امام خميني تغيير نام يافته و خوشبختانه ساختمان قديمي اين مدرسه هنوز هم سالم مانده وامروزه عنوان قديمي ترين بناي آموزش استان اردبيل و منطقه مغان را يدك مي كشد و جزو آثار تاريخي و ديدني شهر زيباي مغان مي باشد.

سومين مدرسه دولتي مغان هم در سال 1307 هجري شمسي در شهر تازه كند اونگوت بنام دبستان دولتي عباس اونگوت تاسيس و شروع به فعاليت نموده است .مجوز تاسيس اين مدرسه به همت روساي طوايف قوجا بيلي اخذ شده و اين افراد تلاش زيادي در استقرار اين واحد آموزشي در آن محل داشته اند. متاسفانه بعد از اين مدرسه تا سال 1327 از سوي دولت هيچ مدرسه جديدي در مغان، داير نگرديد و علت آن مخالفت اهالي با تاسيس اين مدارس بخاطر مسائل مذهبي از يك طرف ، عشاير بودن اهالي و كوچ به ييلاق و قشلاق از طرف ديگر و كمبود نيروهاي تحصيل كرده جهت خدمت در وزارت فرهنگ بوده است.

تا سال 1327 تنها مسئله قابل ذكر در مورد آموزش و پرورش مغان، طرح احداث چندين مدرسه از سوي حكومت فرقه دموكرات آذربايجان در آباديهاي مهم منطقه و نيز طرح استقلال اداره فرهنگ مغان از اردبيل بوده كه به تصويب رسيده ولي با شكست حكومت دموكرات اين طرحها و ماجراي استقلال فرهنگ مغان تا سالها بعد راكد مانده است.

گسترش مدارس دولتي در مغان بصورت جدي به سال 1327 و بعد از آن بر مي گردد. دولت در اين سالها درصدد توسعه مدارس دولتي در تمام كشور ،بويژه مناطق عشايري بر مي آيد و بنابراين گسترش مدارس دولتي در مغان هم بصورت جدي پيگري مي شود. بدنبال اين طرح اولين مدرسه دولتي منطقه عشايري پارس آباد مغان در سال 1327 در بين طايفه حسن خانلو و در روستاي محمد رضالو داير مي شود و آقاي رستم زاده بعنوان اولين مدير و معلم اين مدرسه كه »دبستان دولتي بوعلي حسن خانلو« ناميده مي شد انتخاب مي شود. در همين سال اولين مدرسه دولتي موران هم در بين عشاير اين منطقه و در روستاي ظاهر (ظاهر آلي كندي) ايجاد مي شود. اولين مدير و معلم اين مدرسه هم كه بنام »دبستان دولتي بيروني موران« ناميده مي شد، آقاي اصغري بوده است. براي افراد طائفه آلارلو هم در سال 1327 مدرسه اي بنام »رازي« در روستاي »بئل داشي« داير مي شود و آقاي رجائي و سپس صفرزاده مديريت و معلمي آنجا را بر عهده مي گيرند. برا ي طايفه »قوجابيلي« هم در همين سال مدرسه اي بنام »خيام« در روستاي »قالا برزند« با مديريت آقاي رحيمي داير مي شود.

در سال 1328 براي طايفه هاي »خليفه لو« و »مددلو« دو مدرسه در روستاهاي »تولون« و »زينگير« بنامهاي خاقاني تولون و بيهقي زينگير با مديريت و معلمي آقايان غلامحسين مدرس منزه و محمد نقي خادمي داير مي شود در همين سال مدرسه ديگري در منطقه عشايري قشلاق دشت امروزي در شاه آباد مغان (جعفر آباد امروزي) با مديريت آقاي ميكائيلي كه از معلمان فعال در زمينه روزنامه نگاري نيز بوده و با نشريات آن زمان همكاري داشته داير شده است. در سال 1329 هم مدرسه ديگري در روستاي »ديزده« با مديريت مرحوم محمد حسين نعمتي بنام مدرسه پانزده بهمن شروع به فعاليت نموده است.

مهمترين حادثه در آموزش و پرورش مغان در ماههاي آخر سال 1328 و اول سال 1329 تاسيس نمايندگي اداره فرهنگ در اين خطه مي باشد. هر چند كه قبل از اين تاريخ و در سال 1325 تاسيس اداره در گرمي مغان تصويب شده بود ولي عملي نشده بود بنابراين در بهمن ماه 1328 تاسيس نمايندگي اداره فرهنگ در اين شهر تصويب و اين اداره به رياست آقاي يونس غريب زاده شروع به فعاليت نموده است.

تا سال 1330 مدرسه هاي مغان بغير از خواجه نصير گرمي و پهلوي بيله سوار، همه چهار كلاسه بوده اند .شروع دوره دبيرستان در اين منطقه از سال 1330 و بعد از صدور مجوز تاسيس كلاس هفتم (اول دبيرستان) در مدرسه خواجه نصير صورت گرفته و اين مدرسه از سال مذكور عنوان اولين دبيرستان مغان را بخود اختصاص داده است. در تشكيل اين كلاس آقاي سيد يونسي رئيس فرهنگ وقت و برخي از اهالي شهر زحمت زيادي كشيده اند و حتي اهالي گرمي بخاطر مخالفت دولت با تاسيس آن ،چندين روز در تلگرافخانه شهر تحصن كرده اند.

در فاصله سالهاي 1330 تا 1340 در بيشتر آباديهاي مغان از جمله اسمعلي كندي، روح كندي، اسي كران ارشق (كه آن زمان تابع مغان بوده) آلاي له، هومون‌له، قاراخان بيلي، وان ، كنده، شورگل، ايني، چه‌لك، روستاي تپه، اوماس تان، عليرضا آباد، شكر آب، ليملو، آدام دره‌سي، آقا حسن بيلي و ... مدرسه دولتي داير شده است.

بر اساس آمار سال 1355، تعداد 253 روستا از روستاهاي منطقه مغان داراي مدرسه بوده اند كه بعد از پيروزي انقلاب خوشبختانه تمام روستاها داراي مدرسه شده اند.

 

 

 منبع مطالب:مقاله آقای سید محمد ابراهیمی ([e-mail] )